سيری در تاريخ عكاسی مشهد – دوران قاجار

پس از «فرير» كه در سال 1271 قمري از آفتاب خراسان چون غنيمتي براي ثبت و ظهور نخستين عكس‌هاي خراسان بزرگ، بهره برد، «جيانوزي» در سال 1278 ‌قمري، نخستين خوش‌طالعي بود كه از ضبط تصاوير شمس‌الشموس به شهرتي جهاني رسيد و با عكس‌هاي گنبد منوّر و درخشان آرامگاه امام رضا(ع)، كاخ گلستان را تلألو بخشيد و شاه، نخستين‌بار به‌جاي نگاره‌هاي آستانه، واقع و اصل آن را بر «كاغذ نمكي» زيارتكرد. شگفتي آن جوار قدسي، دليلي براي به‌راه‌افتادن اردوي شاهي در سال1283قمري به خراسان بود. هم‌چنين اسباب عكس‌برداري آقارضاي عكاس‌باشي به كاروان شاهي الصاق و مقرر گشت تا در مشهد از عمارات مقدسه و صحن‌هاي قدسي عكس بردارد و بدين‌سان، عكس‌هايي از حرم، توشة راه برگشت گرديد و اما عشق، شاه و گدا نمي‌شناسد و بندة گريزپاي را ناخواسته مي‌طلبد؛ اين چنين است كه سفر دوم اردوي همايوني در 1300قمري،به‌راه زيارت گسيل گشته و اين‌بار منوچهرخان عكاس‌باشي از همراهان بودو درنهايت، تعدادي عكس عمومي از مشهد و حرم، به‌واسطة جعبة تاريك ضبط گرديد. در اوايل نيمة دوم قرن نوزده ميلادي به دليل شرايط جغرافيايي و تاريخي مشهد و آرامگاه امام هشتم شيعيان(ع)، ورود مأموران سياسي نظامي، مستشرقان، جهان‌گردان و مسافران خارجي به اين شهر شدت يافت و چون اغلب همراه اسباب سفر دوربين عكس‌برداري داشتند، به‌مرور تا اوايل قرن بيست ميلادي، گنجينه‌هايي پنهان و گاه عيان، از عكس‌هاي شهر قدسي در مجموعه‌هاي خصوصي، عمومي و موزه‌هاي جهان شكل گرفت. برخي از آن عكس‌ها در سفرنامه‌ها به طريق گراور يا فتوگراور، در عالم انتشار يافت. برخي در موزه‌ها و مجموعه‌هاي خصوصي شناخته‌شده قرار گرفت و اما نيمي از آن گنجينة ارزشمند كه به‌طور خاص مربوط به سياحان ناشناخته است، هنوز كشف نگرديده است و براي كشف عكس‌هاي تاريخي اين شهر قدسي كه توسط سياحان سرتاسر جهان ثبت و ضبط گرديده است و در آلبوم‌ها، مجموعه‌هاي خصوصي يا عمومي نگه‌داري مي‌شوند، نياز به اقدام جدي گروهي مي‌باشد كه از سوي دولت و يا سازمان‌هايي حمايت شود.
در اين‌جا به‌جاست تا از مهم‌ترين اين سياحان عكاس، با درنظرداشتن تقدم ورود به شهر، به ترتيب نام ببريم: جيانوزي، راس، هوتز، ييت، دوك، آلن، بويلان، سيمونف، دالماني، ويوله، هيدن، الاسايكس، پرسي سايكس، هربرت سايكس، ليزا ولو، گرايف، لاكهارت، دونالدسون، بايرون و واتس.

كهن‌ترين عكس آتليه‌اي كه در آخرين تحقيقات خود در مشهد به‌دست آورديم، مربوط به تصوير سه تن از فرماندهان قراسوران‌هاي (ژاندارم‌هاي بومي) خراسان مي‌باشد كه قبل از 1312 قمري، بر كاغذ حساس «روزچاپ» يك عكاس‌خانه نشسته است. در آمار دقيقي كه «زين‌العابدين ميرزاي قاجار» از نفوس و مشاغل اين ارض اقدس در 1295ق/1257ش. منتشر ساخته است، هيچ نشان و ردّي از عكاس و عكاس‌خانه قلمي نشده و هم‌چنين تا سفر عبدالله قاجار به مشهد در 1310 قمري، تاكنون سند، عكس و خبري دال بر وجود عكاس و عكاس‌خانه مربوط به خود شهر كشف نگرديده است و باوجود عكس فرماندهان قراسوران، مي‌توان تأسيس نخستين عكاس‌خانه در مشهد را بين سال‌هاي 1310 تا 1312 قمري فرض كرد. «سيمئوني» روسي‌ تبار، حدود سالهاي 1314 تا 1342 قمري، يعني تا پايان دوران پادشاهي قاجار در مشهد داراي عكاس‌خانه‌اي كامل بوده است. وي به اصول عكس‌برداري تسلط داشته و آن‌چنان كه از عكس‌هايش پيداست جزو بهترين‌ها در دوران خود بوده است. مُهر عكاس به زبان روسي و پردة عكاس‌خانه به سبك اروپايي در پس‌زمينة عكس‌هاي باقي‌مانده از ايشان خودنمايي مي‌كند. حضور رجال و بزرگاني كه نزد سيمئوني عكس برداشته‌اند، نشان از تجربه، تبحر و روشناس‌بودن اين عكاس دارد؛ رجالي مانند محمد اديب نيشابوري، ايرج‌ميرزا، فرخ خراساني (در دوران نوجواني) و بسياري از شخصيت‌هاي بلندپايه.

«ميرزا عبدالجبّار عبادُف» كه فن عكاسي را در روسيه آموخته بود، سال 1319 قمري در كوچة «سراب» عكاس‌خانه داشت. (در كتاب تاريخ عكاسي و كتاب كريم‌زاده تبريزي دربارة اين عكاس ذكر شده است) و در همان دوران شخصي به نام «ميرزا آقا» عكاس‌باشي آستان قدس رضوي بود كه امور عكاسي حرم را به عهده داشت. (كريم‌زاده تبريزي در كتاب خود، اين عكاس را با نام «ميرآقا» يا «آقا»، به عنوان عكاس‌باشي آستان قدس رضوي در 1320 قمري ذكر نموده است) و آن‌چنان كه برمي‌آيد، وي بايد اولين عكاس‌باشي آستانه باشد.
«ميرزا فرج اله عبادُف» كه از عكاسان مشروطه‌خواه در خراسان محسوب مي‌گردد، سال 1283 شمسي در كوچة سراب عكاس‌خانه داشت. وي عكاسي فعال در دوران مشروطه بوده است. سفر به تبريز و عكس‌برداري از تحولات مشروطه، تكثير عكس مشروطه‌خواهان و اشاعة آنان در خراسان و ساخت عكس‌هاي تركيبي از مراسم انقلاب مشروطه در آتليه، از فعاليت‌هاي اين عكاس مشروطه‌خواه مي‌باشد. عكسي از وي در بايگاني «موسسة مطالعات تاريخ معاصر ايران» موجود مي‌باشد كه آن را از مجاهدين محلة شتربان تبريز برداشته است و بر آن متن «عكاس‌خانة ميزا فرج‌اله در مشهد» با تاريخ 1325 قمري ديده مي‌شود و هم‌چنين در آرشيو عكس‌هاي آستان ‌قدس رضوي، عكس ديگري از يك مراسم موجود است كه از مونتاژ دو عكس به‌وسيلة ايشان به‌وجود آمده است. اين عكس كه در تصويرسازي در نوع خود بي‌نظير است، به تاريخ 1322 قمري ساخته و پرداخته شده است و با توجه به عكس محلة شتربان تبريز، مي‌توان اذعان داشت كه عكس‌هاي ميرزا فرج‌اله، استادانه، قوي و مبتكرانه است. استاد ذكاء، احتمال داده است كه وي برادر ميرزا عبدالجبّار عكاس باشد. هم‌چنين ايرج افشار نيز تاريخ عكاس‌خانة فرج‌اله را 1319 قمري مي‌داند كه هم‌زمان با عكاس‌خانة عبدالجبار است و احتمال برادربودن آنان زماني بيش‌تر مي‌شود كه مي‌بينيم آدرس عكاس‌خانة هردو يكي و در يك كوچه بوده است.
«ميرزا علي‌اصغر» نيز در آغاز تحولات مشروطه، سال 1323قمري در مشهد صاحب عكاس‌خانه بوده است. آرم پشت عكس‌هاي اين عكاس، طرح مركبي ازعناصر شرقي و غربي دارد، تركيبي از فرشته، درخت و پرنده.
ميان اين طرح در آرم بيضي‌شكلي، اطلاعات عكاس و عكاس‌خانه درج گرديده است و زير آن، درون طرحي مستطيل‌شكل كه نقوش ساده‌اي در چهار كنج دارد، اطلاعات عكاس به فارسي نگاشته شده است.