گره زدن تئاتر با مسائل روز سیاسی
سیدحسین رسولی – این روزها نمایش «تهوع» به نویسندگی و کارگردانی مریم برزگر در پردیس تئاتر شهرزاد روی صحنه رفته است. این نمایش اقتباسی از رمانی به همان نام به قلم ژان پل سارتر، نویسنده و فیلسوف فرانسوی است. نکته جالب توجه در این اجرا این است که هیچ اثری از اندیشه و تئاتر سارتر که مهمترین روشنفکر و فعال سیاسی قرن بیستم است، دیده نمیشود؛ تنها نام این نویسنده در بروشور و تبلیغات عنوان شده است که به راحتی نمیشود از کنار این اتفاق عجیب گذشت.
از سوی دیگر، پرسش اساسی این است که آیا امکان دارد در سالنهای خصوصی با تماشاگران بورژوایی که به دنبال تفریح هستند از تئاتر تجربی و شیوههای اجرایی کارگاهی سخن گفت؟ که بدون هیچ درنگی باید گفت: خیر!
سوءاستفاده از جریان روشنفکری
بدون هیچ شک و شبههای ژان پل سارتر تاثیرگذارتین روشنفکر اواسط سده بیستم است؛ چهرهای جنجالی، نام آور و مهم که در زمینه تئاتر کارهای ارزشمندی را انجام داده است. او نه تنها نمایشنامههای مهمی نوشت بلکه مقالات فراوانی درباره تئاتر هم به منصه ظهور رسانید. بدون تردید رمانها و نمایشنامههای سارتر از پرمخاطبترین آثار قرن بیستم هستند. او یکی از سردمداران اصلی جنبش فلسفی اگزیستانسیالیسم فرانسوی بود. البته با ظهور ساختارگرایان و افشای جنایتهای استالین در شوروی قدرت و تاثیر روشنفکرانی مانند سارتر افول کرد. اما همیشه برای شناخت روشنفکری و جریانهای فکری قرن بیستم باید رجوع ویژهای به سارتر داشت. سارتر فیلسوفی برج عاجنشین و گوشهگیر نبود و مدام در عرصه عمومی با مقالات و نوشتههای آتشین خود خوراک فکری مورد توجهی برای جوانان تهیه میکرد. کار فلسفی و نمایشی سارتر با دغدغههای روزمره سیاسی و اجتماعی گره خورده است. سارتر حتی در کنار سایر مردم در تظاهرات شرکت فعالانه داشت. البته او اشتباهات فراوانی هم داشت. با این وجود نمایشنامههای مهم او به ندرت در ایران اجرا میشوند و نام او تنها در کنار جریان روشنفکری برده میشود. پرسش اساسی در برابر نمایش «تهوع» این است که چرا نمایشنامههای مهم سارتر اجرا نمیشود و باید یکی از فلسفیترین رمانهای او به نام «تهوع» در یک سالن خصوصی روی صحنه برود؟ به نظر میٰرسد، برخی از اهالی تئاتر لقای تماشاگر را به عطایش بخشیدهاند و تنها به دنبال پیگیری پزهای روشنفکرانه و عکسهای یادگاری در سالنهای تئاتر بورژوازی هستند. سالنهایی که هیچ سنخیتی با طبقات اجتماعی ایران ندارند! یکی از آفتهای واگیردار حوزه تئاتر نیز چنین انتخابهایی است. روزی با یکی از نویسندگان و کارگردانهای جوان تئاتر صحبت میکردم و او با ناامیدی میگفت: «نمایشنامههای اجتماعی فراوانی نوشتهام که مختص امروز جامعه است ولی خریدار ندارد. بیشتر تئاتریها سراغ اجراهای روشنفکری و نمایشنامههای غربی رفتهاند که تماشاگر عادی هیچ چیزی از آنها نمیفهمد.» یکی از مشکلات اساسی برخی تئاترهای تجربهگرا هم این است که از امر «تجربه» و «آزمایش» دور شدهاند و به سوی منکوب کردن و اعمال قدرت بر تماشاگر ساده رفتهاند. بسیاری از تماشاگران معمولی تئاتر هم پس از دیدن چنین آثاری با خود میگویند: «من که هیچی نفهمیدم!»
تعهد نویسنده و مسئولیت سیاسی
عنصر کلیدی اندیشه سارتر در تئاترهایش توجه به «تعهد نویسنده» است. درست ۲۰ سال پیش از آن که سارتر از «تعهد نویسنده» سخن بگوید، نویسندهای ایتالیایی به نام «کورتزیو مالاپارته» مدل پیشرفتهای از نویسنده متعهد را مطرح کرده بود. او بیشتر عمر خود را در جنگ جهانی دوم سپری کرده بود و بهزعمِ «میلان کوندرا»: «طلایهدارِ نویسنده متعهد بود.» بنابراین، بسیاری از تئاترهای سیاسی که بخواهند روشنگرانه برخی پدیدههای شوم زندگی معاصر را افشا کنند به اندیشه سارتر و مالاپارته نزدیک میشوند. البته نمایشنامههای سارتر آنچنان دیرفهم هم نیستند و امکان دارد که با کمی به روز رسانی و «دراماتورژی» آنها را برای تماشاگر امروزی روی صحنه برد. کوندرا دربار رمان «قربانی» مالاپارته مینویسد: «مردی که قربانی را نوشت، یک نویسنده متعهد بود. مطمئن بود که بلد است جای خیر و شر را معلوم کند. او از مهاجمان آلمانی نفرت داشت.» جالب است که ژان پل سارتر هم نمایشنامه «مگسها» (۱۹۴۳) را نوشت که درباره فرانسه در اشغال و نهضت مقاومت است. او عاشقان آلمان نازی را به باد انتقاد گرفت و توانست به خوبی تئاتر را با جریانات روز سیاسی گره بزند. سارتر در این نمایشنامه با تاکید بر اساطیر و خدایان روم باستان اشاره میکند که اروپا برای جنگافروزیاش باید تقاص پس بدهد. اما اجرای مریم برزگر از سارتر اسکلتی توخالی و بی مفهوم از سایه روشنفکری مسئولیتگریز ایرانی است که هیچ توجهی به مردم، جامعه و سیاست روز هم ندارند.
📍 پردیس تئاتر شهرزاد – سالن سه
📅 از مهر ۱۳۹۷
💳 بها: ۳۵,۰۰۰ تومان
نویسنده، طراح و کارگردان: مریم برزگر
بازیگران:شکیب شجره، بنیامین پیروانی، همایون حیدرزاده، ویدا قراگوزلو
تهیه کننده:همایون حیدرزاده
طراح نور: علی کوزه گر
طراح صدا: امید دولتخواه
ساخت دکور: سینا آقایانی
طراح پوستر و بروشور: امیر رجبی
عکاس: مریم اصلانی
مدیر تبلیغات: مریم شریعتی
ساخت تیزر، روابط عمومی و تبلیغات: گروه هنری پژواک
خلاصه: تهوع داستان زندگی مردی تنها و منزوی به نام آنتوان روکانتین است که در انزوای خود به پرسش های بنیادی در خصوص هستی شناسی بر می خورد و در این امر در برخورد با آدمیان و اشیاء و محیط اطرافش دچار حالت تهوع می شود…
